Í grein í Fréttablaðinu 15.7. 2022 benti ég á þá staðreynd að miklu skeikar á niðurstöðum ársreiknings Vísis hf. annars vegar og söluverðmætis fyrirtækisins hins vegar. Jafnframt leiddi ég líkum að því að þessi skekkja hafi orðið til vegna þess að fyrirtækið hafi fengið verulegan afslátt af veiðigjöldum (les: styrk úr ríkissjóði) árið 2013. Afslátt sem það hefði ekki fengið hefði verið meira samræmi milli raunveruleikans og þeirrar myndar sem dregin er upp af afkomu og stöðu félagsins í ársreikningi.
Lögum samkvæmt eru reikningarnir endurskoðaðir. Endurskoðendurnir gefa plagginu eftirfarandi heilbrigðisvottorð:
„Samkvæmt efnahagsreikningi var eigið fé félagsins neikvætt um EUR 12,8 milljónir og tap ársins nam EUR 1,07 milljónum. ... Stjórnendur félagsins telja að rekstur félagsins standi undir skuldbindingum þess og það sé því rekstrarhæft.“
Annar tveggja endurskoðenda Vísis hf. les mér síðan pistilinn í Fréttablaðinu 21.7. 2022. Í fyrsta lagi sé laga- og regluumhverfi ársreikningagerðar og endurskoðunar svo traust að það sé ekki á færi hagfræðiprófessora að bera brigður þar á. Í öðru lagi sé munurinn á söluverði fyrirtækisins Vísir hf. annars vegar og verðmætis eiginfjár þess hins vegar tilkominn fyrir þá sök að óheimilt sé að færa verðmæti óefnislegra réttinda (e. Intangible assets) til bókar. Í þriðja lagi telur hann að greiðsla valkvæðra skattastyrkja úr ríkissjóði á borð við afslátt af veiðigjöldum á grundvelli gallaðrar mælingar á afkomu sé fullkomlega eðlileg.
Ellilífeyrisþegar og útgerðir
Afgreiðum síðasta atriðið fyrst. Fái ellilífeyrisþegar ofgreiddan lífeyri á grundvelli skakkra upplýsinga er umsvifalaust gerð krafa um endurgreiðslu. Ríkissjóður telur sér óheimilt að láta fyrri ákvörðun standa sé hægt að rökstyðja lækkun framlags. Í tilfelli lækkunar veiðigjaldsgreiðslu Vísis var ákvörðun byggð á gölluðum upplýsingum. Gallann þekkja allir sem reynt hafa að lesa ársreikning útgerðarfyrirtækis. Sjávarútvegsráðuneytið hefur öll gögn í höndum sem nauðsynleg eru til að leiðrétta niðurstöðu ársreiknings þannig að hún endurspegli raunveruleikann. Því skyldi stöndugt sjávarútvegsfyrirtæki hafa aðra stöðu gagnvart ríkissjóði sem styrkveitanda en ellilífeyrisþeginn? Jafnræðisreglan gefur skýra vísbendingu um að endurskoðandinn þurfi að endurskoða afstöðu sína hvað þetta atriði varðar.
Eins og í útlöndum?
Víkjum þá að hinni traustu umgjörð ársreiknings- og endurskoðunar. Endurskoðandinn segir:
„Um endurskoðun og endurskoðendur gilda strangar reglur og kröfur auk gæðaeftirlits. Þá vísast einnig til lögmæltra vinnupappíra sem við þurfum að útbúa til að sanna ágæti vinnubragða okkar.“
Endurskoðandinn segir það enn styrkja umgjörðina að reglurnar hér séu sambærilegar eða eins og best gerist erlendis. Það er því ekki úr vegi að skoða hvern dóm endurskoðun og endurskoðendur fá t.d. í Englandi. Financial Reporting Council í Bretlandi skoðaði verk þarlendra endurskoðenda og sögðu verulegra úrbóta þörf í 25-50% tilfella þar í landi. Upp úr aldamótum lagði eitt hinna fimm stóru alþjóðlegu endurskoðunarfyrirtækja upp laupana í kjölfar aðkomu sinnar að Enron skandalnum.
Endurskoðendur gamla Landsbankans (PwC) greiddu á annan milljarð króna til að komast hjá málsókn vegna uppáskriftar á ranga ársreikninga í aðdraganda hrunsins. Þögn átti að ríkja um þann gjörning. Endurskoðendum bankanna sem féllu 2008 yfirsást, viljandi eða óviljandi, umfangsmikil „skapandi reikningsskil“ sem blésu eigin fé bankanna upp um 300 milljarða króna. Því er haldið fram í mín eyru að þessi „yfirsjón“ hafi seinkað falli bankanna umtalsvert með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag.
Endurskoðunarfyrirtæki eiga það líka til að blanda saman endurskoðun og ráðgjöf. Þetta tvennt fer illa saman og ítrekað hafa fjármálaeftirlit krafist aðskilnaðar slíkrar starfsemi. Hér á landi hafa endurskoðunarfyrirtæki jafnvel blandað sér í umræðu um fyrirkomulag gjaldtöku hins opinbera af nýtingu auðlinda í almannaeigu og fremur komið fram sem almannatenglafyrirtæki en sem óháðir og hlutlausir sérfræðingar. Spurning hvort það fari saman að sinna almannatengslum annars vegar og endurskoðun ársreikninga hins vegar.
Erfitt er að fallast á það með endurskoðandanum að lög og reglugerðir annars vegar og gæðaeftirlit endurskoðenda hins vegar tryggi hágæða niðurstöður! Þvert á móti virðist fullkomlega réttmætt að skoða verk og áritanir endurskoðenda með gagnrýnu hugarfari, sérstaklega þegar stór fyrirtæki sem greiða háar þóknanir eiga í hlut.
„Þessir einstaklingar hafa skapað þá venju að hunsa skýr fyrirmæli í 5. gr. ársreikningslaganna og hanga eins og hundar á roði á þröngri túlkun á ákvæðum 26. greinar bókhaldslaganna“
Grundvallarregla sniðgengin
Þá að síðustu athugasemdinni. Í 5. gr. ársreikningslaga (l.nr.3/2006) er kveðið á um að ársreikningur skuli gefa glögga mynd af afkomu, efnahag og breytingu á haldbæru fé. Í 2. málsgrein sömu greinar er þetta undirstrikað með því krefjast þess að ef ákvæði laganna dugi ekki til að draga fram hina glöggu mynd skuli vikið frá ákvæðum laganna og skal þá upplýst um frávikin. Þetta er áréttað í 23. gr. bókhaldslaga (l.nr. 144/1994) en þar er kveðið á um að efnahags- og rekstrarreikningur skuli á kerfisbundinn hátt tilgreina eignir, skuldir og eigið fé hlutaðeigandi auk heildartekna og heildargjalda.
Endurskoðandi Vísis hf. vísar til 26. gr bókhaldslaga, en ákvæði þeirrar greinar geta rekist á grundvallarreglu þá sem gefin er í 5. gr. ársreikningslaganna. Þetta á m.a. við regluna um færslu á óefnislegum réttindum, en aflaheimildir falla í þann flokk, einnig viðskiptavild, einkaleyfi og verðmæti vörumerkja. Aflaheimildir eru verðmætustu „eignir“ útgerðarfyrirtækja. M.v. að varanlegur kvóti sé seldur á 4.000 krónur þorskígildið er verðmæti kvóta sem Vísir ráðstafar milli 50 og 60 milljarðar króna, en ekki um 14 milljarðar króna eins og bókfært er í ársreikningi, dálagleg dulin „eign“ þar á ferðinni.
Örfáir einstaklingar bera ábyrgð á endurskoðun reikninga íslenskra útgerðarfyrirtækja. Þessir einstaklingar hafa skapað þá venju að hunsa skýr fyrirmæli í 5. gr. ársreikningslaganna og hanga eins og hundar á roði á þröngri túlkun á ákvæðum 26. greinar bókhaldslaganna. Samkvæmt 5. gr. ársreikningslaganna er endurskoðendum og stjórnendum fyrirtækja beinlínis skylt að gera grein fyrir áhrifum þess á efnahagsreikninginn að meðhöndla óefnisleg réttindi með sama hætti og aðrar eignir fyrirtækisins. Það má gera í athugasemdum þannig að þjálfaður lesandi (og veitendur skattastyrkja frá hinu opinbera) geti með einföldum hætti áttað sig á líklegu raunverulegu verðmæti fyrirtækisins. En slíkt verklag fellur ekki undir íslenska endurskoðunarhætti eins og fyrr segir! Ég skal ekki ganga svo langt að fullyrða að um lögbrot sé að ræða, en get ekki séð betur en að gengið sé með skýrum hætti gegn inntaki og grunnhugsun ársreikningslaganna. Það getur ekki talist gott veganesti í endurskoðun!
Endurskoðandinn lætur sér sæma að hafa niðurlægjandi orð um mig og mín skrif. Lesandi verður að meta hversu marktækar slíkar glósur eru. Sjálfur tel ég þær álíka marktækar og niðurstöðutölur efnahagsreikningsins sem hér hefur verið til umfjöllunar.
Höfundur er hagfræðiprófessor við Háskóla Íslands.
