Alexander Laufdal Lund er tvítugur trans maður sem er uppalinn á Húsavík en búsettur í höfuðborginni. Alexander kom út sem trans fimmtán ára gamall og byrjaði í kynleiðréttingarferli þegar hann var átján, þá búsettur á Akureyri. Hann kveðst hafa fengið góðan stuðning fagaðila í sínu ferli en segir skorta utanumhald fyrir fólk í hans stöðu.
„Það hefur aldrei verið neitt sérstakt utanumhald fyrir mig, hvort sem það var fyrir norðan eða hérna í bænum. Þannig að ég hef ekki tekið eftir neinum svaka mun þar á milli,“ segir hann.
Að sögn Alexanders er mörgu ábótavant hvað varðar upplýsingagjöf til trans fólks um heilbrigðisþjónustu. Honum var til að mynda tjáð af aðilum í heilbrigðiskerfinu að hann þyrfti að fara í eggheimtu áður en hann myndi byrja á hormónum. Alexander pantaði sér því tíma hjá tæknifrjóvgunarstöðinni Livio en þegar hann komst loks í viðtal mörgum mánuðum síðar fékk hann þær upplýsingar að hæglega væri hægt að framkvæma eggheimtuna eftir að hann færi á hormóna.
„Það er rosa mikið óljóst í trans teyminu. Ég byrjaði bara á hormónum og allt í góðu en eins og að fá samband við innkirtlalækninn, það er ekki séns, það er rosa erfitt að ná sambandi og þótt maður hringi í innkirtladeildina þá næst almennt bara aldrei samband við deildina sjálfa og hvað þá við læknana. Þannig að maður er bara svolítið að frístæla,“ segir Alexander.
Alexander byrjaði á hormónum í september 2019 og komst á biðlista fyrir brjóstnám skömmu síðar. Hann fékk upphaflega tíma í aðgerð vorið 2020 en þegar Covid skall á frestaðist hún um hálft ár svo Alexander komst ekki að fyrr en í september 2020. Biðin var Alexander nokkuð erfið og hefði hann leitað á einkastofu ef hann hefði haft tök á því.
„Allir aðrir trans strákar í kringum mig voru búnir að fara í brjóstnámið fyrir sumarið, þannig að það var klárlega mjög erfitt.“
Ekki eins ferli fyrir alla
Samkvæmt gögnum frá Landspítala er biðtími eftir kynleiðréttingaraðgerðum hér á landi mjög breytilegur og getur varað allt frá tveimur vikum upp í tíu mánuði, ef frá eru skilin árin 2020 og 2021. Eins og staðan er nú bíða 32 fullorðnir einstaklingar eftir því að komast að hjá trans teymi Landspítala og 33 börn eftir því að komast að hjá trans teymi barna- og unglingageðdeildar.
Elsa Bára Traustadóttir sálfræðingur hefur starfað hjá trans teymi Landspítala í rúman áratug. Hún segir heilbrigðisstarfsfólk vera meðvitað um að biðin eftir aðgerð geti verið fólki þungbær en segir það ekki óeðlilegt að ferlið taki langan tíma, enda sé að mörgu að huga.
„Það er alltaf margra mánaða bið frá því að þú kemur til teymisins og jafnvel einhver ár, það er ekkert óeðlilegt við það. En það ætti náttúrlega ekki að vera mjög langur tími frá því þú ert kominn á biðlista. Við viljum náttúrlega minnka þann tíma,“ segir Elsa Bára.
Eftir að fólk leitar til trans teymisins tekur við sex mánaða greiningarferli þar sem það hittir geðlækni og sálfræðing að meðaltali einu sinni í mánuði. Að því tímabili loknu getur fólk farið á karl- eða kvenhormóna, ef það óskar þess. Ef fólk ætlar sér svo að fara í aðgerð á kynfærum, ýmist kallaðar kynstaðfestandi aðgerðir eða neðri aðgerðir, þá þarf það að hafa verið á hormónum í að minnsta kosti ár.
Elsa Bára ítrekar þó að ferlið sé mismunandi fyrir hvern og einn einstakling enda sé það algjörlega undir fólki sjálfu komið hvaða þjónustu það óskar eftir.
„Þetta er ekki eitt ferli, það er mjög mikilvægt að átta sig á því, þetta er ekki ferli sem allir fara eins í. En í grunninn er það þannig að það er svona sex mánaða greiningar eða matsferli og svo tekur við meðferð. Það sem fólk er yfirleitt að sækjast eftir er ýmis hormónameðferð og/eða skurðaðgerðir, sumir vilja kannski bara fara í brjóstnám og ekkert annað, ekki hormóna, önnur vilja kannski bara komast á hormóna.“
Algjörlega lífsnauðsynleg aðgerð
Undir eðlilegum aðstæðum er kynleiðréttingarferlið nokkuð langt en eins og með allar meðferðir á Landspítala hefur heimsfaraldurinn sett stórt strik í reikninginn. Ugla Stefanía Kristjönudóttir Jónsdóttir, formaður Trans Íslands, segist hafa orðið vör við þetta í sínu starfi.
„Ég held að Covid hafi svo sannarlega sett strik í reikninginn og það er allt einhvern veginn orðið aðeins hægara og hefur allt tekið aðeins lengri tíma,“ segir Ugla og bætir við að það sem hafi sérstaklega lengst sé bið eftir tímum hjá innkirtlafræðingum og biðtími í aðgerðir.
Í svari við fyrirspurn Fréttablaðsins viðurkenndi Willum Þór Þórsson heilbrigðisráðherra að biðtíminn væri of langur og sagði ríkisstjórnina vinna að því að stytta hann. „Þessar aðgerðir eru afar mikilvægar fyrir þau sem þær þurfa. Það er ljóst að biðtíminn er of langur, en óhjákvæmilega hafa biðlistar eftir margvíslegum aðgerðum lengst vegna heimsfaraldurs Covid-19,“ sagði hann.
Kynleiðréttingaraðgerðir, rétt eins og allar aðgerðir sem eru ekki bráðaaðgerðir, eru skilgreindar sem valkvæðar og hefur því illa gengið fyrir trans teymið að fá pláss á skurðstofum á Landspítala í heimsfaraldrinum.
Trans konan Bríet Blær Jóhannsdóttir segir þetta skjóta skökku við en að hennar mati eru slíkar aðgerðir algjörlega lífsnauðsynlegar fyrir geðheilsu trans fólks. „Get ég lifað í tvö ár í viðbót? Þetta er rosalega þungt, að þurfa að bíða svona,“ sagði Bríet í viðtali við Fréttablaðið í janúar en sjálf hefur hún verið á biðlista eftir neðri aðgerð frá árinu 2020.
Hætta á sjálfskaða og sjálfsvígum
Ugla Stefanía er sammála því að kynleiðréttingaraðgerðir séu lífsnauðsynlegar enda skipti þær sköpum fyrir líkamlega og andlega heilsu trans fólks. Þegar hún gekk sjálf í gegnum kynleiðréttingarferli árið 2010 tók það hana tvö og hálft ár frá upphafi til enda, sem er töluvert fjarri reynslu Bríetar.
„Það sýnir sig líka bara í rannsóknum að þar sem fólk hefur greiðari aðgang að aðgerðum og þeirri þjónustu sem það þarf á að halda, því betri er geðheilsan. Því minna er um sjálfsvíg og því minni er sjálfskaði hjá þessum hópi. Þannig að þetta er svolítið einfalt reikningsdæmi en eitthvað sem mér finnst spítalinn ekki alveg gera sér grein fyrir. Mér finnst að trans fólk almennt hafi alltaf verið svolítið vanræktur hópur í heilbrigðiskerfinu,“ segir Ugla.
Elsa Bára tekur í sama streng og segir rannsóknir hafa sýnt að trans fólk sé í meiri hættu á sjálfskaða og sjálfsvígum en aðrir samfélagshópar. Þá segir hún það skipta miklu máli að fólk fái viðeigandi heilbrigðisþjónustu enda kveði lög um kynrænt sjálfræði á um að hver og einn einstaklingur hafi rétt til að skilgreina sína kynvitund sjálfur. Það sé því ekki á færi heilbrigðisstarfsfólks að segja hver sé trans og hver ekki.
„Þetta er bara eitthvað sem fólki er í sjálfsvald sett, hvernig það skilgreinir sig. Og að sjálfsögðu á það þá rétt á því að fá heilbrigðisþjónustu í samræmi við það. Okkar hlutverk í trans teyminu er ekki að segja hver eigi að fá þjónustu og hver ekki. Við erum bara að reyna að mæta þörfum fólks,“ segir Elsa Bára.
