Mannréttindasamtökin Amnesty International telja að einangrunarvist í gæsluvarðhaldi sé beitt óhóflega á Íslandi. Samkvæmt nýrri skýrslu samtakanna, Waking up to nothing: Harmful and unjustified use of pre-trial solitary confinement in Iceland, voru alls 825 einstaklingar vistaðir í einangrun á meðan þeir voru í gæsluvarðhaldi á tímabilinu 2012 til 2021.
Af þeim voru 99, eða tólf prósent, lengur í einangrun en fimmtán daga. Með því að beita einangrunarvist óhóflega telja samtökin að íslensk yfirvöld brjóti gegn samningi Sameinuðu þjóðanna gegn pyntingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu með alvarlegum afleiðingum fyrir sakborninga og rétt þeirra til sanngjarnra réttarhalda.
Í skýrslunni bendir Amnesty á að þó svo að einangrunarvist sé ekki með öllu bönnuð samkvæmt alþjóðalögum þá kveði þau á um að beiting hennar skuli heyra til algjörra undantekninga, hún skuli vara í sem skemmstan tíma og ávallt vera háð ströngum skilyrðum.
Amnesty segir að engin þessara atriða séu virt á Íslandi þar sem kröfur lögreglu um einangrunarvist í gæsluvarðhaldi séu nánast ávallt samþykktar af dómurum. Samkvæmt rannsókninni samþykktu dómarar kröfur ákæruvaldsins um einangrunarvist í gæsluvarðhaldi í 99 prósentum tilvika á árunum 2016 til 2018. Rannsókn Amnesty International gefur til kynna að lítið hafi breyst frá árinu 2018.
Bent er á að helsta réttlæting yfirvalda á beitingu einangrunarvistar í gæsluvarðhaldi sé verndun rannsóknarhagsmuna en Amnesty International lítur svo á að aldrei skuli beita einangrunarvist til þess eins að vernda rannsóknarhagsmuni lögreglu og segir það stríða gegn alþjóðlegri mannréttindalöggjöf um nauðsyn og meðalhóf.
„Önnur og vægari úrræði eru tiltæk til að gæta rannsóknarhagsmuna, eins og að aðskilja gæsluvarðhaldsfanga frá tilteknum einstaklingum og takmarka símanotkun,“ segir í skýrslunni.
Lítið breyst frá 2008
Simon Crowther, lögmaður Amnesty International, hefur unnið að skýrslunni í um ár ásamt Louise Finer sérfræðingi hjá Amnesty International, Rúnu Friðriksdóttur og Bryndísi Bjarnadóttur sem báðar eru starfsmenn skrifstofu Íslandsdeildar Amnesty International. Hann telur mikilvægt að látið verði af því að vista fólk í einangrun til að vernda rannsóknarhagsmuni og hvetur íslensk stjórnvöld til að breyta löggjöf sinni tafarlaust.
„Það hefur engin marktæk breyting átt sér stað síðustu ár og þess vegna er þessi rannsókn svo mikilvæg,“ segir Simon en tilefni skýrslunnar var það þegar sérstök nefnd Sameinuðu þjóðanna gegn pyntingum vakti athygli á því árið 2008 að hlutfall einangrunarfanga væri hátt hér miðað við annars staðar. Simon telur að ástæðan fyrir því að lítið hafi breyst síðan geti verið að um sé að ræða verklag sem sé fast í menningu lögreglu, dómstóla og ákæruvalds.
„Eftir að einhver er handtekinn þá er viðtekin venja hér að halda þeim frá öllum öðrum vegna verndunar rannsóknarhagsmuna. Það er orðið hluti af menningu réttarfarsins og það er mjög mikilvægt að þessu verði breytt sem fyrst,“ segir Simon og að þetta sé ekki venja erlendis. Sem dæmi sé fólk aldrei vistað í einangrun í Bretlandi og í Danmörku séu um sjö á ári í einangrun meðan á gæsluvarðhaldi stendur.
Hann segir eðlilegt að takmarkanir séu meðan á gæsluvarðhaldi stendur, eins og á því hverja fólk hittir eða talar við, en telur enga þörf á því að vista fólk í einangrun. Þá gerir hann einnig miklar athugasemdir við aðbúnað einangrunarfanga hér á Íslandi en í fangelsinu að Hólmsheiði eru gluggar skyggðir og útisvæðið þannig að ekki er hægt að sjá út.
„Samkvæmt alþjóðlegum stöðlum er það alveg skýrt að fangar eiga að geta séð út. Auðvitað þarf að gæta að öryggi en þeir ættu að geta séð út og skyggðir gluggar og garður þar sem þú getur aðeins horft upp en ekki út er langt frá því að vera samkvæmt þeim.“
70 af 114 gæsluvarðhaldsföngum í einangrun
Í skýrslu Amnesty eru dregin fram gögn um gæsluvarðhald aftur til ársins 2012. Litlar breytingar hafa átt sér stað á þeim tíma. Hlutfall þeirra sem eru í gæsluvarðhaldi og fara í einangrun er á tímabilinu aldrei lægra en 59 prósent árlega. Hæst var það 78 prósent allra sem úrskurðaðir voru í gæsluvarðhald á tímabilinu.
Ef aðeins er skoðað árið 2021 þá má sjá að af þeim 114 sem voru úrskurðaðir í gæsluvarðhald voru 70 í einangrun á einhverjum tímapunkti. Að meðaltali voru þau í um viku í einangrun en lengd einangrunarinnar spannaði einn til 37 daga.
Af þeim 70 sem voru í einangrun í gæsluvarðhaldi árið 2021 voru tveir lengur en í fimmtán daga en á öllu tímabilinu sem var til skoðunar voru 99 einstaklingar í einangrun í gæsluvarðhaldi í meira en fimmtán daga.
Í skýrslunni er einnig farið ítarlega yfir áhrif einangrunarvistar en fjöldi rannsókna bendir til þess að einangrunarvist hafi alvarleg heilsufarsáhrif, bæði líkamleg og andleg. Einkenni fela meðal annars í sér svefnleysi, rugling, ofsjónir og geðrof.
Þá segir í skýrslunni að neikvæð heilsufarsáhrif geti komið í ljós eftir aðeins örfáa daga í einangrun en á fyrstu tveimur vikum einangrunarvistar eykst sjálfsvígshætta og líkur á sjálfsskaða.
Í skýrslunni er skorað á íslensk stjórnvöld að koma af stað mikilvægum umbótum og að láta af einangrunarvist meðan á gæsluvarðhaldi stendur. Lagðar eru fram tillögur til úrbóta sem beinast að hinum ýmsu stofnunum eins og dómsmálaráðuneyti, Alþingi, fangelsismálayfirvöldum, lögreglu, Lögmannafélagi Íslands og til nefnda og embætta sem sinna forvörnum. Meðal þess sem lagt er til er að lögum verði breytt og það bannað að úrskurða einstaklinga í einangrun einungis til að tryggja rannsóknarhagsmuni meðan á rannsókn stendur. Einnig er það lagt til að ef ekki verði látið af henni, uppfylli hún skilyrði ákvæða mannréttindalaga. Þá er því beint til heilbrigðis- og dómsmálaráðherra að aðgangur einstaklinga, sem vistaðir hafa verið í einangrun, að læknisþjónustu sé tryggður og að sérstaklega sé hugað að andlegri heilsu þeirra.
Þá er það einnig lagt til að aðstæður og aðbúnaður í fangelsinu að Hólmsheiði verði lagfærður og bent á sem dæmi að gluggar sem séu skyggðir verði fjarlægðir og venjulegt gler sett í gluggana og að tryggt verði að hægt sé að sjá út um útisvæðið en það er vel girt af með háum vegg og vírgirðingu.
Því er beint til dómstólasýslunnar að þróa leiðbeiningar sem skýri slæmar afleiðingar einangrunarvistar, hvað mannréttindasáttmálar segja um slíka vist og að öllum dómurum sé boðið að heimsækja einangrunaraðstöðuna á Hólmsheiði.
Fréttin hefur verið leiðrétt en í upprunalegri útgáfu var vitlaus höfundur skýrslunnar tilgreindur. Leiðrétt 09:00 þann 31.1.2023.