„Ég hætti að brjóta af mér um leið og ég byrjaði í þessari skaða­minnkandi með­ferð,“ segir Hörður Hákon Jóns­son, oftast kallaður Hákon, sem hefur núna í tvö ár fengið á­vísað morfíni í litlu magni frá lækni í svo­kallaðri skaða­­minnkandi með­ferð. Hann hefur verið háður morfíni í meira en ára­tug en segir að núna, í fyrsta sinn, hann hafa von um betra líf.

Hákon er að verða fimm­tugur og byrjaði eins og svo margir að fikta við á­fengi á ung­lings­árum. Það leiddi í kanna­bis og svo am­feta­mín og síðar contal­gin og annað morfín.

„Maður fann alveg fyrir alkó­hól­istanum í sér strax á ung­lings­árunum,“ segir Hákon sem ólst upp hjá góðri fjöl­skyldu á Sel­tjarnar­nesi. Hann er ætt­leiddur, á níu al­syst­kin og eina ætt­leidda upp­eldis­systur. Hann segist þakk­látur fyrir upp­eldi sitt og for­eldra sína en þau eru bæði látin.

„Ég átti mjög góða æsku og for­eldra sem stóðu með mér. Það vantaði ekki.“

Náði ekki að fóta sig í skóla

Hákon kláraði grunn­skóla en menntaði sig ekki meira. Hann er með mikinn at­hyglis­brest sem að hann hefur aldrei fengið al­menni­lega að­stoð við og átti því erfitt upp­dráttar í skóla og fannst hann ekki passa inn í skóla­kerfið.

„Þessi neysla hefur tekið sinn toll. Ég er góður að vinna og get vonandi farið aftur á vinnu­markaðinn. Það er það sem mig langar að gera,“ segir Hákon sem er húsa­málari en hann hefur ekki verið í fastri vinnu í um sex ár sökum vímu­efna­vanda.

Af hverju vildirðu stíga fram og segja þína sögu?

„Það kom læknir ný­lega fram, Árni Tómas, en hann hefur verið að skrifa í blöðin um þá skaða­­minnkandi með­ferð sem ég hef verið að fá. Ég hélt að ef ég stigi fram líka þá myndi það hjálpa mál­staðnum,“ segir Hákon ein­lægur. „Ég vildi segja fólki hvað þetta hefur gert fyrir mig, á já­kvæðu nótunum. Þetta er mér hjartans mál. Áður en ég byrjaði í þessari með­ferð var ég háður morfíni upp á dag, í tíu ár, var að harka á götunni og þurfti að redda mér á hverjum degi, oft með af­brotum og neyðin varð alltaf al­var­legri.“

„Ég er sam­mála því sem Árni Tómas hefur verið að gera með þessari skaða­minnkandi með­ferð. Hann hefur bjargað manns­lífum með þessu og á sama tíma náð að breyta lífi fólks og gefa því mann­sæmandi líf.“

Hrun svarta markaðarins

Hákon segist full­viss um það að hægt sé að nýta þessa skaða­minnkandi með­ferð fyrir fleiri lyf og að ef það yrði gert þá myndi svarti markaðurinn, með lyf­seðils­skyld lyf, hrynja.

„Það er miklu betra fyrir fólk að fá þessi lyf hjá lækni. Þetta á ekki að vera í höndunum á ein­hverju fólki út í bæ sem er að reyna að græða peninga á veikindum annarra. Það hefur verið þannig í allt of mörg ár. Margir sem selja þessi efni eru ekki fíklar og það er á þeim svaka­leg á­byrgð, sem þau fara bara ekkert alltaf vel með.“

„Það þarf að taka þessi lyf og efni frá sölu­aðilunum og setja þau í hendurnar á fag­aðilum sem kunna að með­höndla þessi lyf sem við erum háð, fólk sem er með menntun til þess. Þá þurfum við ekki að beygja og hneigja fyrir sölu­aðilum á svarta markaðinum og þetta er líka öryggis­mál fyrir okkur. Svarti markaðurinn blómstrar á meðan læknar taka ekki á­byrgð og skrifa út þessi lyf fyrir veikasta hópinn, að sjálf­sögðu innan við­miða og reglna.

Hákon segir að honum finnist best að fá lyfið í skömmtun á hverjum degi, og er mjög hrein­skilinn með það að hann geti lík­lega ekki fengið meira í einu án þess að mis­nota það.

Best að fá lyfin á hverjum degi

„Það er best fyrir mig að fá bara lyf fyrir hvern dag og þannig eru reglurnar í þessari með­ferð, annars myndi þetta enda í rugli hjá mér og ég væri búinn með lyfin eftir nokkra daga,“ segir hann og hlær.

Er skammturinn alltaf sá sami, skiptir það ekki líka máli?

„Jú, það minnkar líkurnar á að þú farir þér að voða, of­skammtir eða deyir, vegna þess að fólk er þá ekki að nota önnur morfín­lyf með lyfjunum sem það er að fá. Það er öruggast að fá alltaf sömu skammta­stærðina. Þannig er fólk bara að rétta sig af til að geta fúnkerað og verið í jafn­vægi.“

Í tengslum við þetta minnist Hákon á af­glæpa­væðingu neyslu­skammta sem einnig er honum mikið hjartans mál, og sér­stak­lega fyrir þau sem ekki hafa komist í þessa með­ferð.

Gerð að glæpa­mönnum

„Það er verið að gera okkur að glæpa­mönnum, ofan á allt hitt. Það hefur litað allt okkur líf, við höfum setið í fangelsum og verið brenni­merkt. Þetta er enda­laus hring­ekja og þetta er ekki hjálp­legt fyrir neinn,“ segir hann og heldur á­fram;

„Fólk er stundum búið selja sál og líkama fyrir skammtinn sinn. Lög­reglan veit ekki hvað er í gangi innra með mann­eskjunum og það getur verið mjög hættu­legt að taka neyslu­skammta af fólki. Það getur orðið mjög veikt og setur það í mikla neyð.“

Hann segir að annað sem lyfja­skömmtunin geri sé að auka nánd þeirra sem njóta hennar við heil­brigðis­kerfið og að það hafi minnkað þá for­dóma sem hann hefur alla jafna fundið fyrir í heil­brigðis­kerfinu.

Hann út­skýrir að fólk sem notar vímu­efni í æð þarf að passa vel upp á búnað og hrein­læti til að koma í veg fyrir sýkingar en ef þær komi þá þurfi þau á að­stoð heil­brigðis­starfs­fólks að halda.

„Eftir að Frú Ragn­heiður byrjaði þá hefur þessum sýkingum fækkað,“ segir hann en þar getur fólk fengið hreinan búnað, að­stoð við sár og fengið sýkla­lyf. „Svo er Nal­oxonið auð­vitað að bjarga miklu líka,“ segir Hákon en á þessu ári var Nal­oxone nef­úði í fyrsta sinn gerður að­gengi­legur í Frú Ragn­heiði, lyfið er notað til þess að draga úr á­hrifum of­­skömmtunar af ópíóíðum.

„Frú Ragn­heiður hefur gert svaka­lega gott starf með því að dreifa búnaði. Heil­brigðis­kerfið er búið að bregðast okkur svo mikið. For­dómarnir þar eru svo miklir.“

Fjöru­tíu með­ferðir að baki

Hákon hefur farið í alls um 40 með­ferðir á Vogi auk þess sem hann hefur farið í fram­halds­með­ferðir á Staðar­felli, Hlað­gerðar­koti og Krýsu­vík. Hann hefur prófað við­halds­með­ferðir á Vogi með Suboxone-lyfinu en segir að ekkert þessara úr­ræða myndu hjálpað honum dag.

„Ég hef náð góðum tíma edrú inn á milli. Ég hef líka strögglað mikið edrú. Ég hef prófað þetta allt, og Suboxone er ekki fyrir alla. Ég er auð­vitað ekki læknir en það segir mér svo­lítið, að morfínið sem ég er á hefur minni frá­hvörf en suboxone frá­hvörfin og eru ekki varan­leg.“

Ég hef náð góðum tíma edrú inn á milli. Ég hef líka strögglað mikið edrú. Ég hef prófað þetta allt, og Suboxone er ekki fyrir alla.

Hann segir að eitt sinn hafi hann þurft að leggjast inn tíu sinnum á Vog eitt árið, því þá hafi hann verið í Suboxone við­halds­með­ferð hjá SÁÁ. „Ég var alltaf að missa Suboxone því ég náði ekki að fylgja reglunum þeirra í að vera 100 prósent edrú. Manni leið eins og maður væri bara kominn með annan dóp­sala,“ segir Hákon og að skil­yrðin hjá SÁÁ séu mjög ströng til að komast í við­halds­með­ferð.

„Fólk þarf síðan að pissa reglu­lega í glas, eins og gert er í fangelsum, og ef þú ert ekki alveg edrú, þá er þér refsað fyrir það og getur misst Suboxonið þitt, sem er lífs­hættu­legt fyrir veikt fólk. Sjúk­dóms­hug­takið er fokið út um gluggann við svona með­ferð á morfínneyt­endum. Í dag, er ég ekki að nota til að vera dópaður og vil ekki vera úti með fólki sem sést vel á að sé í vímu. Ég nota bara mín lyf, og that‘s it. Það gefur mér þann kost að geta verið hér og talað við þig, ég fúnkera núna.“

Er þetta sam­bæri­legt og hjá ein­hverjum sem er að kljást við þung­lyndi?

„Já, þetta er bara lyfið mitt. Við byrjum mörg á að vera með ein­hvern undir­liggjandi vanda eða mikla verki og svo leiðist það út í að vera háður lyfjunum, en yfir­leitt byrjar þetta þannig.“

Fíknin sterk og á­föllin erfið

Hákon segir marg­þættar á­stæður fyrir því að hann hafi ekki náð að hætta hingað til, bæði sé fíknin afar sterk en eins þá skipti fé­lags­legar að­stæður miklu máli og hvað sé í boði fyrir fólk þegar það er orðið edrú.

„Þegar það fer að renna af fólki þá koma upp allar til­finningarnar. Það geta verið undir­liggjandi á­föll og það er meira en að segja það að díla við það. Ef fé­lags­legu að­stæðurnar eru í lagi þá kannski sér maður meiri á­stæðu til þess að fara og reyna að vera edrú. En oft sér maður ekki til­ganginn til að vera edrú þegar allt er uppi á móti manni.“

Fjallað var um það fyrr á árinu að lyfja­tengdum and­látum hafi fjölgað og þau hafi aldrei verið fleiri. Hákon segir það ekki hafa farið fram hjá sér.

Þegar það fer að renna af fólki þá koma upp allar til­finningarnar.

„Já, ég hef misst marga. Það er mikil sorg í þessum hópi og ef við pælum of mikið í því þá verður maður allt of sorg­mæddur. En maður bítur bara á jaxlinn. Tölum svo ekki um fólkið sem hefur misst börnin sín frá sér. Það er alveg hræði­legt að horfa á það. Þetta er rosa­legt á­fall og það eru helst konurnar sem burðast með þetta stöðugt á sér. Þær verða edrú og þá finna þær þetta allt og þess vegna eru þær svo margar hræddar við að verða edrú.“

Hand­leiðsla lykil­at­riði

Það hefur verið rætt um að á Ís­landi skorti skaða­minnkandi úr­ræði, eins og að það sé að­gengi að upp­lýsingum um öruggari vímu­efna­notkun, skammta­stærðir og hættunni á of­­skömmtun. Hvað heldurðu með það?

„Það skiptir mjög miklu að fólk fái réttar upp­lýsingar um þetta allt. Um smit­hættur og um vímu­efnin. Það dregur úr því að fólk fari sér ekki að voða. Þegar fólk byrjar að nota vímu­efni í æð er mikil­vægt að það fái hand­leiðslu til að tryggja öryggi þess. Skömmin er á­stæðan fyrir að margir leita sér ekki að­stoðar og vit­neskju eins og hægt er að fá hjá Frú Ragn­heiði. Það er út af ótta við að vera dæmdur og að það fréttist. Þess vegna er mikil­vægt að hægt sé að nálgast öruggar upp­lýsingar um þetta raf­rænt og það þarf að fara að koma því á lag­girnar, og það er mikil­vægt að það sé á ís­lensku og að­gengi­legt,“ segir Hákon á­kveðinn.

Þú talar um hik, hikar fólk al­mennt við að leita í heil­brigðis­kerfið?

„Já, eðli­lega. Fólk hefur lent svo illa í for­dómum þar. Það er komið fram við það eins og annars flokks fólk í staðinn fyrir að það sé komið fram við það eins og hvern annan sjúk­ling. Ég veit um fólk hefur verið komið með drep og orðið al­var­lega veikt en fer samt ekki. Auð­vitað er inn á milli gott fólk sem gerir góða hluti. Ég tek það alls ekki af því, en það er þetta með for­dómana sem er svo sárt fyrir fólki, það er skortur á þekkingu. Mér finnst skrítið að þetta sé enn svona árið 2022.“

Hvað með að­stand­endur?

„Ef ein­hver ein­stak­lingur í fjöl­skyldunni verður fíkill þá er honum stundum sparkað út um dyrnar og látið eins og hann sé ekki til. Það er ekki leiðin. Ef ein­hver verður veikur þá er ekki komið svona fram við mann­eskjur. Maður sér þetta oft, það er eins og fólk sé bara dáið þegar það er það ekki. Fjöl­skyldan mín gerði það aldrei en ég hugsa til þess að ef ég hefði til dæmis fengið þessa skaða­minnkandi með­ferð áður en mamma dó þá hefði ég getað sinnt henni betur og fengið meiri tíma með henni, í stað þess að vera alltaf að redda mér allan daginn,“ segir Hákon.

Úr­ræði sem verður að bæta við

Hákon segir að hann fagni því að skaða­minnkandi með­ferðin sem hann fær sé rædd opin­ber­lega í fjöl­miðlum en finnst sárt þegar fólk er að tala án þess að hafa nokkra þekkingu á málinu eða skilning á sögu fólksins sem um ræðir.

Hann telur nauð­syn­legt að gera skaða­minnkandi með­ferðina form­lega og að það standi fólki með þungan vímu­efna­vanda til boða sem hafi reynt allt annað en án árangurs.

„Þetta á ekki að vera það fyrsta sem fólk reynir. Þetta á að vera allra seinasti kosturinn og það þurfa að vera skil­yrði og við­mið, þetta ætti helst ekki að vera fyrir of ungt fólk. Ég er að verða fimm­tugur og er búinn að vera í þessu í tíu ár. Allir sem fá þessa skaða­minnkandi með­ferð hafa reynt allt sem er í boði. Það hefur ekki gengið upp og mér finnst miklu frekar að þetta eigi þá að vera í boði fyrir veikasta hópinn, og að ráða­menn geti ekki þvegið hendur sínar af þessu og látið eins og þessi vandi sé ekki til staðar.“

Hann segir breytinguna sem verður á fólki sem kemst í þessa skaða­minnkandi með­ferð í raun ó­trú­lega.

„Fólk sem er að fá þessa með­ferð, getur allt í einu verið í skóla, verið í vinnu og nær að halda hús­næði. Þetta gefur fólki kost á öllu þessu og að halda á­fram með líf sitt. Það fær einnig tæki­færi á að taka á sínum undir­liggjandi vanda sem hefur þurft að sitja lengi á hakanum. Með­ferðin hefur mikil já­kvæð á­hrif og hefur reynst þeim mjög vel sem eru á henni, ég hef séð það með mínum eigin augun.“

Hákon hefur gengið í gegnum ýmis­legt um ævina. Hann hefur þurft að búa á götunni og á að baki sögu um af­brot og hefur í tví­gang setið í fangelsi fyrir þau, fyrir um þremur ára­tugum. Brot hans má tengja beint við þann vímu­efna­vanda sem hann hefur verið að kljást við og þörfinni á því að ein­hvern veginn fjár­magna hann.

„Þetta kostar og þess vegna vinnur fólk baki brotnu við að redda sér. Ég er núna í sam­fé­lags­þjónustu og hef verið í því í sirka tvo mánuði og ég gæti ekkert verið þar ef ég væri ekki í þessari skaða­minnkandi með­ferð. Ég veit ekki hvernig ég fór að þessu fyrir með­ferðina. Þetta var svo erfitt, en maður sá það ekki þá. Maður þurfti að brjóta af sér alla daga, en þegar ég byrjaði í þessari með­ferð þá hætti ég alveg að brjóta af mér. Því ég þurfti þess ekki lengur og hafði þá enga á­stæðu til að gera það.“

Hvernig er sú til­finning?

„Of­boðs­lega góð. Ég hef loksins öðlast mann­sæmandi líf.“