Svala Jóhannesdóttir hefur unnið við skaðaminnkandi úrræði frá 2007 og hefur komið víða við. Hún hefur starfað í Konukoti, Frú Ragnheiði og stofnaði nýlega, ásamt Sigrúnu Jóhannsdóttur og Elínu Guðnýju Gunnarsdóttur, Matthildi – samtök um skaða­minnkun.

Að sögn Svölu snýst skaða­minnkun um að draga úr þeim skaða og hættulegu afleiðingum sem geta hlotist af notkun löglegra og ólöglegra vímuefna. Markmiðið sé að hámarka líkur á að fólk haldi lífi, að draga úr óafturkræfum skaða og vernda líkamlega og andlega heilsu fólks. Nálgunin snýst þó ekki bara um manneskjur sem eru að glíma við vímuefnavanda og heimilisleysi, heldur líka fólk sem notar vímuefni öðru hvoru.

Á ráðstefnu sem Matthildarsamtökin héldu um daginn um skaða­minnkun á Íslandi lagði Svala fram ýmsar hugmyndir um næstu skref í framtíðarsýn þeirra, meðal annars mikilvægi þess að innleiða skaða­minnkandi nálgun í tónlistar- og skemmtanalífinu.

„Á Íslandi hefur fókusinn á skaða­minnkun aðallega verið á fólk sem er að glíma við vímuefnavanda og þá sérstaklega fólk sem notar vímuefni í æð,“ segir Svala og nefnir sem dæmi nálaskiptiþjónustu og öruggt neyslurými.

Hún segir að skaðaminnkandi hugmyndafræði sé einnig hugsuð fyrir mun víðari og fjölbreyttari hóp.

„Skaðaminnkun er nálgun fyrir fólk á öllu vímuefnarófinu. Fólk notar vímuefni á alls konar skala og sýna rannsóknir að um 90 prósent af fólki sem notar vímuefni þróa ekki með sér vímuefnavanda,“ segir Svala og nefnir að meirihluti fólks 18 ára og eldra noti lögleg eða ólöglega vímuefni reglulega eða öðru hvoru og því skiptir máli að hugað sé að öryggi allra vímuefnanotenda.

„Í skaðaminnkun er litið raunsætt á stöðuna, ef fólk ætlar sér að nota vímuefni þá er mikilvægt að til séu lýðheilsuinngrip í samfélaginu sem lágmarka mögulegar neikvæðar og hættulegar afleiðingar þess. Stjórnvöld verða að breikka út fókusinn og huga bæði að notendum sem eru með vímuefnavanda og hópnum sem notar öðru hvoru en glímir ekki við vanda, hættulegar afleiðingar geta orðið hjá fólki á öllu vímuefnarófinu.“

Efnagreining á skemmtistöðum

Hún segir að fyrir tónlistar- og skemmtanalífið séu til mörg skaða­minnkandi inngrip sem draga úr líkum á dauðsföllum, ofskömmtunum og slysum og eru hugsuð til að vernda fólk.

„Eitt dæmi um slíkt er efnagreining á ólöglegum vímuefnum. Þar getur fólk komið með sín eigin vímuefni í litlu magni og látið mæla innihald og styrkleika efnanna,“ segir Svala og að oftast sé um að ræða úrræði sem eru á tónlistarviðburðum og í ákveðnum skaða­minnkandi verkefnum en að í nokkrum löndum sé búið að setja upp svona þjónustu sem er opin allan ársins hring. Sem dæmi er slík þjónusta í Bristol á vegum samtakanna The Loop og í Osló á vegum Safer drug policies. Einnig hafi verið samþykkt lög á Nýja-Sjálandi árið 2021 sem heimila efnagreiningu á vímuefnum og er það fyrsta landið sem gerir það.

„Þegar vímuefni eru gerð ólögleg þá veit notandinn aldrei nákvæmlega hvað er í efninu og það býður hættunni heim,“ segir Svala.

Hún segir að í efnagreiningu sé þjónustan tvíþætt; að notandi fái nákvæmar upplýsingar um innihald og styrkleika efnisins og síðan viðeigandi leiðbeiningar og upplýsingar frá sérþjálfuðu starfsfólki í tengslum við niðurstöðurnar.

„Markmiðið er alltaf að tryggja öryggi fólks og að lágmarka hættulegar afleiðingar, að gefa einstaklingum nákvæmar upplýsingar og leiðbeiningar, eins og varðandi áhrif efnanna, hætturnar sem fylgja þeim, hvaða íblöndunarefni eru í efninu og hvað sé meðal-skammtastærð. Það gerist til dæmis reglulega erlendis að hátt hlutfall mælist af MDMA í e-töflum og öðru hvoru er fentanyl að mælast í efnum eins og kókaíni eða benzódíazepín-töflum. Þegar það gerist er hægt að láta fólk vita og þannig draga úr hættulegum afleiðingum og mögulegum dauðsföllum.

Rannsóknir sýna að þegar notendur fá niðurstöður um að vímuefnið þeirra innihaldi annað óvænt efni eða efni sem veldur þeim einhverjum áhyggjum þá vilja um 95 prósent af fólki láta farga efninu. Efnagreining hefur því jákvæð áhrif á ákvörðunartöku notenda og er heilsuverndarsjónarmiðið þar efst í huga. “

Engin lagaleg vernd

Spurð hvort það hafi einhvern tímann komið til greina að setja upp svona þjónustu á Íslandi segir Svala að það sé flókið á meðan neysluskammtar af vímuefnum eru enn ólöglegir, ekki sé hægt að gefa notendum og starfsfólki lagalega vernd og væri um afbrot að ræða samkvæmt núverandi ávana- og fíkniefnalöggjöf.

Hún segir þó að sem dæmi hafi skaðaminnkunarsamtök í Bristol og Osló einfaldlega hundsað lögin og komið efnagreiningu á laggirnar. Þrátt fyrir að það sé ólöglegt hafi lögreglan eða yfirvöld ekki stöðvað efnagreiningarnar, enda erfitt að loka úrræðum sem auka öryggi fólks og draga úr dauðsföllum.

„Um heim allan eru starfrækt skaðaminnkandi úrræði sem hafa í raun ekki opinbert leyfi frá stjórnvöldum en eru samt mjög fagleg. Með uppsetningu á þessum úrræðum eru notendur vímuefna og skaða­minnkunar­sinnar fyrst og fremst að bregðast við óásættanlegri vanrækslu yfirvalda í málaflokknum.“

Svala nefnir að það hafi til dæmis verið raunin í Konukoti neyðarskýli, þegar öruggt rými til notkunar í æð var innleitt þar árið 2016-2017, en á þeim tíma voru um 70 prósent gesta að nota vímuefni í æð.

„Það var ekki hægt að bíða lengur eftir stjórnvöldum, við urðum að tryggja öryggi kvennanna og í samvinnu við þær settum við upp aðstöðuna innanhús af erlendri fyrirmynd.“

Meirihluti vill breytta stefnu

Svala segir að hennar tilfinning sé að meirihluti landsmanna vilji breyta um stefnu í vímuefnamálum og vilji nýja ávana- og fíkniefnalöggjöf.

„Niðurstöður frá Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands sýna að um 60 prósent landsmanna eru hlynnt afglæpavæðingu á neysluskömmtun 18 ára og eldri, mín tilfinning er sú að meirihluti fólks á Íslandi vilji breyta um stefnu, snúa skipinu við og fara frá þessari bann- og refsistefnu stjórnvalda og innleiða vímuefnastefnu sem er byggð á mannúð, skaðaminnkun og vísindum.“

Refsistefna sem ekki virkar

Hvað varðar vímuefnastríðið og framboð á vímuefnum segir Svala að það sé alveg ljóst að núverandi refsistefna sé ekki að virka. „Það hefur aldrei verið eins mikið framboð af vímuefnum og ólöglegi markaðurinn er í blóma. Það er rosalega gott aðgengi að ólöglegum vímuefnum og þar er ekkert aldurstakmark,“ segir Svala og að með því að regluvæða ólögleg vímuefni væri hægt að fá betri yfirsýn og stjórn á neyslu þeirra en það er hluti af framtíðarsýn samtakanna.

Það er mjög sérstakt og í raun ábyrgðarlaust að ríkið taki bara ábyrgð á einu vímuefni

„Það er mjög sérstakt og í raun ábyrgðarlaust að ríkið taki bara ábyrgð á einu vímuefni, sem er áfengi og gerir öll hin vímuefnin ólögleg, með því fara efnin í hendurnar á hverjum sem er, þar er ekkert regluverk, engin gæðaviðmið og hver sem er getur selt, framleitt og keypt vímuefnin. Áfengi er skilgreint sem sterkt vímuefni og því er mjög mikilvægt að ríkið sjái um sölu og dreifingu á því efni en ríkið ætti líka að taka fulla ábyrgð á öllum hinum vímuefnunum, það er mikilvægt öryggismál.“

Svala segir að stór hluti vandans við viðhorf stjórnvalda og almennings gagnvart málaflokknum sé þekkingarleysi á vímuefnanotkun og hvernig vímuefnavandi þróast hjá manneskjum.

Svala segir það ekki einfalt mál að breyta viðhorfum fólks til vímuefna og neyslu þeirra því um árabil hafi fólki verið sagt að það sé slæmt að neyta þeirra, að fólk sem neyti ólöglegra vímuefna sé slæmt og sé dæmt fyrir það.

„Það mun taka áratugi að breyta viðhorfum fólks, en fyrsta skrefið í áttina að því er að afglæpavæða. Ég held að það sé ekki hjálplegt að fólk geti ekki talað um þennan part af sínu lífi því það getur fylgt því hætta að neyta vímuefna. Við viljum að það hafi viðeigandi upplýsingar svo það geti hugað að heilsu sinni og velferð,“ segir Svala að lokum.