Af þeim 8 milljörðum manna sem nú búa á jörðinni býr helmingurinn í aðeins sjö ríkjum. Það er Kína, Indlandi, Bandaríkjunum, Indónesíu, Pakistan, Brasilíu og Nígeríu. Fólksfjölgunin er langmest í þróunarríkjunum, einkum Afríku, eða um 2 til 4 prósent á ári. En að sama skapi er lítil fjölgun og jafnvel fækkun í flestum Evrópuríkjum. Einna mest á Íslandi en þó undir 1 prósenti.
Litlar fjölskyldur
Þorvaldur Gylfason, prófessor emeritus í hagfræði, telur ekki ástæðu til að kvíða framtíðinni út frá offjölgun mannkyns einni saman. Breytingar séu að eiga sér stað um allan heim sem dragi úr fjölgun. „Óttinn við að heimurinn sligist undan of mörgu fólki er miklu minni nú en áður,“ segir Þorvaldur. „Mannkynið er efnahagslega sjálfbært og fólksfjölgunin er þegar byrjuð að hægja á sér víða.“
Þetta birtist til dæmis í hægari fjölgun í Kína og mörgum fleiri löndum. Þorvaldur segir að allur heimurinn stefni nú að því marki sem Evrópa og Norður-Ameríka náðu fyrir allmörgum áratugum síðan. Það er að fjölskyldan láti sér duga tvö eða þrjú börn en ekki 10 eða 15 börn eins og hafi tíðkast áður fyrr. Svo sem hér á Íslandi á 19. öld.
„Það er liðin tíð að fólk vilji lifa stutt í stórum fjölskyldum. Nú vill fólk lifa lengi í litlum fjölskyldum,“ segir hann, og vitnar til sænska lýðheilsulæknisins Hans Rosling. Lenging mannsævinnar sé eitt það markverðasta sem gerst hafi í efnahagslífinu undanfarna áratugi.
Ástæðan fyrir þessu er að þegar fjölskyldurnar minnka hafa foreldrarnir efni á að senda öll börnin sín í skóla en ekki aðeins elsta soninn. Við það gerbreytast afkomumöguleikar fólks. Þetta sé að gerast um allan heim, einnig í Afríku þar sem ástandið sé efnahagslega mun skárra en margir hér á Vesturlöndum halda.
Eitt sinn trúðu menn á kenningu enska hagfræðingsins Thomas Malthus um að mannkynið fjölgaði sér í veldisvexti en framboð fæðu í línulegum vexti. Þorvaldur segir þessa kenningu hins vegar barn síns tíma. Tækniframfarir og efnahagslegur uppgangur hafi fellt hana.
Aðspurður hvort þau þróunarríki sem vaxið hafa hvað hraðast efnahagslega, eins og Eþíópía, Indland og Víetnam, geti náð sama lífsgæðastaðli og á Vesturlöndum, segir Þorvaldur svo vera. „Ríkin mega hins vegar ekki vaxa of hratt því þá reka þau sig upp undir eins og við sjáum í Kína núna,“ segir Þorvaldur. Býst hann við mun hægari vexti þar á komandi árum en verið hefur.
Ríku löndin vandamálið
Of lítið fæðuframboð er ekki það eina sem nefnt hefur verið sem vandamál í tengslum við offjölgun mannkyns. Loftslagsváin vofir yfir mannkyni sem sífellt tekur til sín meira af auðlindunum og spúir þeim út í lofthjúpinn.
Tinna Hallgrímsdóttir, formaður Ungra umhverfissinna, segir ekki hægt að setja tölu á það hvað jörðin þoli þegar kemur að loftslagsmálum. „Það er ekki fólksfjöldinn sjálfur sem er stærsta vandamálið heldur hve gríðarlega há losunin er á mann í ríkum löndum,“ segir hún. Bendir hún á að meðallosun á mann í Bandaríkjunum séu 14 tonn af koltvíoxíðsígildum á ári. „Það er tvisvar sinnum hærra en hið hnattræna meðaltal, og sex sinnum hærra en losun á mann í fátækustu ríkjunum,“ segir hún.
Í nýútgefinni skýrslu Umhverfisstofnunar Sameinuðu þjóðanna kemur fram að mannkynið sé langt frá því að vera á réttri braut til að ná markmiðum Parísarsáttmálans frá árinu 2015. Það er, að halda hnattrænni hlýnun innan við 2 gráðu múrinn. Núverandi landsframlög ríkja stefna okkur hins vegar í 2,6 gráðu meðalhækkun á hitastigi og þær stefnur sem eru í gildi í 2,8.
Í mörgum fátækari ríkjum er bæði mikil fjölgun íbúa og mikill efnahagslegur uppgangur. En það þýðir líka meiri útblástur. Tinna segir að markmiðið sé að bæta lífsgæði í þessum löndum án þess að auka losun of mikið.
„Til að það gerist þurfa ríkari lönd að veita mun meira fjármagni og tækniaðstoð til þessara ríkja en nú er gert,“ segir hún og bendir á að fjármögnun loftslagsaðgerða til samdráttar, aðlögunar og vegna loftslagshamfara verði einmitt í deiglunni á aðildarríkjaþingi Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar, COP27, sem hefst um helgina.
Kínverjar sækja til áhrifa
Baldur Þórhallsson, prófessor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, segir að fólksfjöldi sem slíkur skipti ekki svo miklu máli þegar kemur að stöðu einstakra ríkja í alþjóðakerfinu. Efnahagsleg og hernaðarleg geta ríkja skipti meira máli en íbúafjöldi.
Þó að lönd eins og Eþíópía, Nígería og Kongó vaxi mjög hratt geti þau ekki orðið stórir leikendur á alþjóðagrundvelli nema aðrir styrkleikar fylgi.
Fjölgun íbúa gefi ríkjum ákveðin tækifæri, til dæmis þegar fólk flytjist í burt dreifist menning viðkomandi ríkis, viðhorf og gildi um heiminn. Fjölgun geti hins vegar verið tvíbent því staða ríkis getur orðið verri ef íbúafjöldinn verður of mikill. „Þegar fólksfjölgun er mikil í löndum sem eru efnahagslega illa stödd og fólk hefur ekki í sig og á, er hætta á að fólk leggi á flótta,“ segir Baldur.
Í kalda stríðinu höfðu stórveldin áhuga á þróunarríkjunum, vildu efla sín ítök þar og halda þeim nærri sér. Það sama er að gerast núna hvað varðar Kína.
„Það fer mikið fyrir Kína í þróunarlöndunum,“ segir Baldur og nefnir ríki Afríku og Kyrrahafsins sem dæmi. Kínverjar veiti efnahagslega styrki og geri ríki háð sér. Líkt og Bandaríkjamenn og Sovétmenn dreifðu áhrifum sínum víða um heim, séu Kínverjar að gera slíkt hið sama og Vesturveldin eru meðvituð um það.
„Það er mat Bandaríkjanna og Evrópusambandsins að þau þurfi að standa betur að tengslum sínum og uppbyggingu í þróunarríkjunum til þess að tryggja ítök sín í þessum löndum og tryggja áframhaldandi stuðning á alþjóðavettvangi,“ segir hann. „Annars er hætta á að missa þau yfir til Kína.“
